آسیب شناسی و ظرفیت سنجی شبکه معابر شهری با رویکرد مدیریت بحران.مطالعه موردی :شهرک ولیعصر تبریز.

1- مقدمه شهر شامل ساختار چند لایه توزیع فعالیتهای انسانی ، امکانات و زیر ساختهاست . این امر باعث ایجاد تضاد در شهر می شود . حل این تضاد به عهده شبکه ارتباطی است . مردم ممکن است از یک بخش فاقد امکانات در شهر به یک بخش دارای تسهیلات و امکانات زندگی حرکت کنند (hung,2003,96)معابر شهر به منزله رابط پیکره شهر با یکدیگر و با محیط های پیرامون و به عنوان شریان های حیاتی نقش بسیار مهمی را در شهر ایفا می کنند. معابر در چگونگی شکل گیری طرح هندسی شهر و توسعه شهری دخیلند. اهمیت فراوانی که در بالا برای دسترسی و تبلور کالبدی آن یعنی «شبکه های ارتباطی و معابر شهری »عنوان شد مربوط به شرایط عادی جامعه می باشد .بنابراین لازم به ذکر است که در شرایط غیر عادی و بحرانی ناشی از وقوع زلزله اهمیت ذکر شده برای دسترسی دوچندان می گردد . زیرا اگر برقراری دسترسی بهینه در شرایط عادی جامعه باعث افزایش مطلوبیت و کیفیت سطح زندگی می شود ؛ در شرایط بحرانی پس از وقوع زلزله حفظ دسترسی و جریان آمد وشد در معابر شهری باعث نجات و تداوم حیات انسانی می گردد.(موسوی،1384،21) بنابراین یکی از مهم ترین نقش های شبکه حمل و نقل ، پاسخگویی به وضعیت اضطراری در هنگام وقوع بحران در سطح یک جامعه می باشد و زلزله یکی از انواع این بحران هاست که طبق آمار موجود از مسائل مبتلا به در ایران می باشد . منطقه آذربایجان نیز با دارا بودن گسل جوانی که از مرند تا تبریز و بستان آباد و میانه کشیده شده و دنباله سیستم گسله آناتولی ترکیه است، از پرخطرترین مناطق ایران به لحاظ خطر زلزله محسوب می شود.با توجه به اهمیت شبکه معابر در مواقع عادی و لزوم برنامه ریزی مدیریت شهری به منظور ثبات هرچه بیشتر شبکه ارتباطی در زمان بروز بحرانی چون زلزله، برآورد میزان آسیب پذیری آنها امریست که ضرورت آن احساس می شود.لذا در این مقاله برآنیم تا میزان آسیب پذیری شبکه معابر محدوده مورد مطالعه و معابر آسیب پذیر را مشخص کنیم چرا که یکی از راه های کاهش خسارات ناشی از زلزله در نظام برنامه ریزی شهری توجه به معابر است.محدوده مورد مطالعه در این پژوهش شهرک ولیعصر تبریز انتخاب شده است . کوی ولیعصر تبریز اولین طرح شهرک سازی در تبریز است که در سال ???? به تصویب نهایی رسید . از جمله محاسن آن در ابتدای امر احداث، تدوین برنامه های شهری با دور اندیشی های لازم و رعایت اندازه و معیارهای خیابان کشی و تعیین سلسله مراتب دسترسی بود. اما پس از گذشت چند سال و در حال حاضر دارای معایب و مشکلاتی چون گسترش عمودی شهرک ولیعصر و متعاقب آن اسکان انبوه جمعیت در آپارتمان ها و مجتمع های مسکونی، انبوهی جمعیت استفاده کننده از خدمات قبلی که طبعاً تکافوی جمعیت کنونی را نمی کند، کم شدن فضای باز و تراکم بیش از حد آپارتمان ها بدون رعایت ضوابط استقرار آن ها در برخی موارد را می توان نام برد. مطالعات آسیب شناسی شهری در شهرهای ایران دارای سابقه مطالعاتی چندانی نیست .مطالعات انجام شده در این زمینه عمدتا" رویکرد اجتماعی دارند و از منظر جامعه شناختی (آسیبهای اجتماعی )به موضوع پرداخته اند.آسیب شناسی شهری با رویکرد جغرافیایی و فضایی بویژه برای شهرهای زلزله خیز ایران و در راس آن سرزمین آذربایجان و شمال غرب ایران که بطور بالقوه یکی از مناطق باخطر لرزه خیزی زیاد و از جمله عرصه های فعال دینامیکی است ، بسیار اهمیت دارد. 2- روش شناسی در این مقاله ابتدا با توجه به مبانی نظری و ادبیات جهانی در حیطه زلزله، به تدوین معیارها و شاخص های لازم برای شناسایی معابر آسیب پذیر در برابر زلزله پرداخته شده و با توجه به معیارهای فوق و اطلاعات جمع آوری شده در بانک اطلاعاتی و با کمک قابلیت نرم افزارarc gis در زمینه روی هم گذاری لایه ها آسیب پذیری شبکه های ارتباطی (ناشی از بحران زلزله) تحلیل شده است. در این تحقیق از مدلی که به اختصار ihwp نامیده می شود، استفاده شده است. مدل ihwp ترکیبی از روش منطق فازی و فرایند تحلیل سلسله مراتبی (ahp) است.مراحل مختلف انجام مدل به این ترتیب است : مرحله اول : تعیین شاخصها برای تشخیص پهنه های آسیب پذیر مرحله دوم: کاربرد راهبرد تحلیل سلسله مراتبی معکوس(ihwp) که خود شامل سه مرحله ذیل می باشد: الف - تعیین اهمیت و رتبه داده ها ب- تعیین مبانی نظری و فروض وزن دهی ج- محاسبه امتیاز لایه های انتخاب شده با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی معکوس( ihwp) مرحله سوم : تلفیق نقشه ها مرحله چهارم: تهیه نقشه آسیب پذیر ی نهایی شهرک 3- نتایج و بحث هر محدوده جغرافیایی ویژگی های منحصر بفردی دارد که مطالعه آن بر اساس همان ویژگیها انجام می گیرد.شاخصهای به کار رفته در این تحقیق نیز هر کدام به دلایلی که از محدوده مورد مطالعه منشا می گیرد،انتخاب شده اند.تراکم بالای ساختمان و متعاقب آن تراکم بالای جمعیت از دلایل انتخاب این دو شاخص هستند.رشد عمودی شهرک در حاشیه معابری که متناسب با این افزایش ارتفاع نیستند انتخاب شاخص درجه محصوریت را در پی داشت.به دلیل وجود کاربریهای تجاری جاذب سفر و افزایش ترافیک عبوری، شاخص های سطح سرویس ترافیک و کاربری اراضی به دلیل نقشی که در تسهیل دسترسی ها در زمان بروز بحران دارند انتخاب شدند، به دلیل نزدیکی شهرک به گسل اصلی و قرار گرفتن در حریم آن و وجود دو گسل فرعی در این شهرک شاخص دوری و نزدیکی به گسل انتخاب شد. برخی براین باورند که محکم بسازیم و هرجا می خواهیم بسازیم ، شاخص کیفیت ابنیه نیز علی رغم کیفیت غالبا" مطلوب ابنیه شهرک بدین دلیل انتخاب شد که این باور را نقض کند و نشان دهد که با وجود کیفیت بالای ساختمانها، آسیب پذیری هنوز هم قابل توجه است. شاخص دسترسی به مراکز درمانی نیز به دلیل نقشی که مراکز درمانی بلافاصله پس از وقوع بحران دارند و فاصله از آنها می تواند در کاهش و یا افزایش تلفات دخیل باشد انتخاب شد.با به کارگیری این شاخصها در مدل تحلیل سلسله مراتبی معکوس مشاهده شد معابری که دارای کیفیت ابنیه پایین هستند و در محدوده های با تراکم ساختمانی و جمعیتی بالا قرار دارند، درجه محصوریت آنها بالاست ، به گسل نزدیک ترند ، حجم ترافیک زیاد است و دور از مراکز امدادی قرار گرفته اند در مقابل زلزله آسیب پذیرترند.این موضوع در قسمتهای شمال غرب ،غرب و جنوب شهرک ولیعصر تبریز مشهود است. محورهای زیر از اصلی ترین معابر واقع در پهنه آسیب پذیر بالا هستند : • خیابان مخابرات حدفاصل فلکه بزرگ تا خیابان عارف . • خیابان شریعتی حدفاصل فلکه شریعتی تا خیابان اوحدی . • خیابان اوحدی حدفاصل خیابان کریم خان زند تا خیابان عارف . • خیابان معلم حدفاصل میدان تختی و بلوار بسیج . • بلوار ولیعصر و خیابانهای فروغی ، پروین اعتصامی، عارف، تختی، کریم خان زند ، ،شهریار ، شهید جوانمهر ،فرهنگ ،شهید صدوقی ، فردوس ، دادگستری و گلپارک . • فلکه بارنج و معابر منتهی به آن . 4- نتیجه گیری شهرک ولیعصر تبریز در راستای افزایش شهرنشینی در کلانشهر تبریز و افزایش تقاضا برای سکونت در این شهرک با گسترش روزافزون روبروست که البته به دلیل محدود بودن و ارزشمند بودن زمین ، این گسترش به صورت عمودی بوده و به افزایش ارتفاع ساختمان ها منجر شده است.نتایج به دست آمده از کاربرد مدل برای تعیین میزان آسیب پذیری معابر شهرک عبارتند از : • به دلیل رعایت نکردن تراکم های مجاز در این منطقه، بیشترین مشکل این شهرک، تراکم بالای ساختمانی و متعاقب آن درجه محصوریت بالای آن می باشد که منجر به آسیب پذیر شدن معابر می شود. • ترافیک بالای منطقه به دلیل وجود مراکز تجاری و خرید و پیش بینی نکردن پارکینگ های مورد نیاز نیز در آسیب پذیر شدن معابر دخیل هستند . • الگوی شطرنجی معابر در این شهرک وجود تقاطع های زیادی را باعث می شود.این موضوع موجب کند شدن سرعت حرکت وسایل نقلیه در این تقاطعها شده و آسیب پذیری معابر را افزایش می دهد. • رعایت سلسله مراتبی در شبکه از نکات مثبت قابل ذکر در شهرک ولیعصر می باشد. الگوی شطرنجی معابر این امکان را فراهم آورده تا معابر با عرض کم به معابر عریض تر و آن ها نیز به معابر اصلی مرتبط باشند. • وجود تراکم ساختمانی بالا در بدنه خیابان هایی که نقش فرا منطقه ای دارند، آسیب پذیری آن ها را نسبت به سایر مناطق بیشتر کرده است. • نقشه کیفیت ابنیه شهرک نشان دهنده کیفیت ابنیه قابل قبول در ساختمانهای شهرک می باشند و این امر از مزایای این شهرک است. • دسترسی به مراکز درمانی از وضعیت خوبی برخوردار است که می تواند در زمان بروز بحرانی چون زلزله در کاهش آسیب پذیری بسیار موثر باشد . • در محدوده های مرکز و غرب و شمال غربی شهرک که تراکم ساختمانی و درجه محصوریت بالا به چشم می خورد فضای سبز و فضاهای خالی به منظور فرار و اسکان موقت بسیار کم است و نیازمند اندیشیدن تمهیداتی می باشد که از جمله این تمهیدات می توان به مکانیابی فضاهای چند منظوره برای اسکان موقت اشاره کرد همچنین در نظر گرفتن مسیرهای جایگزین برای معابر آسیب پذیر که امکان اصلاح آنها وجود ندارد در کاهش آسیب پذیری موثر خواهد بود. نتایج این پایان نامه نشان می دهد مدلهای برنامه ریزی شهری چگونه به عنوان یک ابزار تحلیل و نه هدف مطالعاتی با زبان و بیان آماری در تبدیل مفاهیم کیفی به مقادیر کمیتی قابل استفاده است. روش یا مدل ihwp یکی از این مدل هاست که با ظرفیت شاخص پذیری متنوع قادر است در درک و تحلیل دقیق ضریب آسیب پذیری شبکه معابر شهری کاربرد قابل توجهی داشته باشد.